Intimiteit en seks bij kanker

Wat verstaan we onder seksualiteit en intimiteit?

Seksualiteit is lust, opwinding, seksuele wensen, gevoelens en verlangens. Met elkaar naar bed gaan, erotiek. Intimiteit is het gevoel van verbondenheid, het delen van gevoelens en gedachten, vertrouwelijkheid, ongedwongen, respectvol en teder. Intimiteit kan zowel lichamelijk, emotioneel of spiritueel zijn.

Het onderzoek van NFK

Kanker heeft nu eenmaal invloed op allerlei aspecten van je leven, seksualiteit en intimiteit zijn daarop geen uitzondering, zo bleek uit onderzoek van NFK naar de gevolgen van kanker voor seksualiteit en intimiteit. Aan dit onderzoek deden 2.657 (ex-)kankerpatiënten mee en 230 partners. Ruim twee derde (67%) van de respondenten gaf aan dat de seksualiteit en intimiteit minder goed waren na de diagnose kanker. En bijna 60% liet weten niet tevreden te zijn met zijn of haar seksleven. 58% antwoordde dat de intimiteit met de partner voor de diagnose eerder beter was dan nu en bij 71% was het seksleven voor de diagnose beter dan erna.

Behoefte aan informatie
Uit dit onderzoek bleek ook dat ongeveer twee derde van alle patiënten behoefte heeft aan informatie over seksualiteit en intimiteit. De informatiebehoefte ligt vooral op het vlak van praktische tips en informatie, ervaringsverhalen en informatie voor de partner. Helaas is praten over seks of de geslachtsorganen vaak nog omgeven met taboes en dat maakt het lastiger om veranderingen te accepteren of problemen op te lossen. Met deze website wil NFK helpen om het taboe - voor zover dat kan - te doorbreken.

Niet omdat wij vinden dat seks moet, maar omdat erover praten moet kunnen. Omdat het misschien fijn is om te lezen dat je niet de enige bent met bepaalde problemen. Of dat er meer mensen zijn die de situatie accepteren zoals hij is. En omdat er voor een aantal problemen die mensen ervaren, concrete oplossingen zijn. Ook staan er op deze site tips voor partners en een handig overzicht van organisaties of websites die u verder kunnen helpen.

Tips

Misschien heb je het niet meteen met je partner over wat kanker betekent voor jullie seksleven. Het is vaak lastig om er over te praten. Bijvoorbeeld doordat je elkaar verwijten maakt of elkaar juist beschermt. Of doordat je angstig bent of schuldgevoelens hebt. Vaak is het even zoeken naar een nieuw evenwicht. Praten kan daarbij een grote rol spelen. Probeer daarom toch of je samen een open en eerlijk gesprek kunt hebben over jouw verdriet, onzekerheid, angsten en wensen.

Vind je een gesprek moeilijk? Probeer dan of je met non-verbale communicatie je partner dingen kunt vertellen. Bijvoorbeeld door de hand van je partner te pakken en die op een plek te leggen waar je graag aangeraakt wordt. Je kunt ook hulp inschakelen, bijvoorbeeld van een seksuoloog of een relatietherapeut. Kijk voor een overzicht van hulpverleners op de pagina hulp en informatie.

In de laatste levensfase zijn er misschien veel mensen die in en uit lopen waardoor je geen privacy hebt. Leg uit dat je soms alleen wilt zijn met je partner. Maak daarover afspraken met zorgverleners, mantelzorgers, familieleden en vrijwilligers.

Tips om met je partner te praten over seks:

• Kies een goed moment en zorg dat er genoeg tijd is voor een gesprek.
• Onthoud dat je partner het waarschijnlijk ook een lastig onderwerp vindt.
• Begin er niet over tijdens het vrijen.
• Begin met ik, niet met jij. Dus “Ik heb het gevoel dat…” en niet “Jij moet altijd zo nodig…”
• Klap je dicht? Zeg dat dan tegen je partner.
• Stel vragen aan je partner (wat en hoe).
• Luister naar de ander en controleer of je het goed begrepen hebt. (Bedoel je….?)
• Maak elkaar geen verwijten.
• Gebruik veel ‘NIVEA’. Niet Invullen Voor Een Ander.
• Heb geduld, stel vragen en toon begrip.
• Bespreek met je partner wat je nog wél fijn vindt.
• Wijs elkaar niet af, maar probeer een oplossing te vinden.
• Als seks op de ‘oude’ manier niet meer lukt, kun je op de volgende manieren intiem zijn:
• Samen in bad of onder de douche.
• Elkaar inzepen, scrubben of insmeren met bodymilk.
• Elkaars haar verzorgen (kammen, föhnen, vlechten, knippen).
• Elkaar eten/drinken geven (kan ook mond-tot-mond).
• Elkaar insmeren met iets lekkers (eetbaars) en dat oplikken.
• Andere seksuele posities/standjes.
• Elkaar stimuleren met de hand, de mond, met een vibrator.
• Elkaar seksueel getinte of erotische literatuur voorlezen.
• Samen intieme of erotische films kijken.
• In elkaars nabijheid masturberen.
  
  Bron: Themaboekje Wie denkt er nu aan seks? Hilde de Vocht

Heeft seks een negatieve invloed op mijn behandeling? Komt kanker er sneller door terug?
Nee. Seks heeft geen negatieve invloed op behandeling of de kans om beter te worden. Het is alleen belangrijk dat vrijen geen pijn doet of bloedverlies veroorzaakt. Kanker komt ook niet sneller terug door seks.

Kan ik mijn partner besmetten met kanker?
Kanker is niet besmettelijk. In uitzonderlijke gevallen kun je wel het HPV-virus aan elkaar overdragen. Dit kan leiden tot kanker.

Gevolgen van kanker

Door kanker verandert er vaak veel op allerlei gebieden. Je lichaam, je relatie, je kijk op de wereld en de toekomst, de dingen die je belangrijk vindt en je omgang met anderen. Ze kunnen allemaal drastisch anders worden.

Psychische klachten
Bij de diagnose kanker staat je wereld op z’n kop. Het is logisch dat je vooral bezig bent met de vraag of je het gaat overleven en dat seksualiteit op een laag pitje komt. Het kan ook zijn dat seks juist extra belangrijk voor je wordt, omdat dit je troost en ontspanning geeft.

In de periode net na de diagnose en tijdens de behandelingen is er vaak verdriet, angst en boosheid. 'Daar gaan mijn toekomstplannen!' of ' Ik wilde juist nog kinderen, een leuke partner ontmoeten, een wereldreis maken' of 'Eindelijk samen van ons pensioen gaan genieten'. Langzamerhand komen de meeste mensen deze gevoelens te boven. Na de eerste klap van de diagnose gaat steeds meer de vraag spelen: hóe overleef ik dit? Wat is straks de kwaliteit van mijn leven? Welke gevolgen gaat dit allemaal hebben? Bijvoorbeeld voor mijn seksualiteit? Wat betekent de kanker voor mijn relatie? Zal ik ooit nog een partner vinden? Kan ik nog kinderen krijgen of verwekken?

Na de behandeling kan het een tijd duren voordat seks weer deel gaat uitmaken van je leven. Misschien moet jij of je partner wennen aan lichamelijke veranderingen. Het heeft tijd nodig om te kunnen accepteren dat je lichaam voor altijd veranderd is.

De emotionele gevolgen kunnen na de behandeling lang blijven bestaan, ook als de vooruitzichten goed lijken te zijn. Kanker is vaak een traumatische ervaring. Van traumatische ervaringen weten we dat ze ook later psychische klachten kunnen veroorzaken. Misschien wil je uit angst of schaamte voor je lichaam helemaal geen seks meer. Het kan ook zijn dat je behoefte aan seks helemaal weg is en dat je daar vrede mee hebt. Dit is voor iedereen anders. Er is geen goed of fout op dit vlak. Als je een nieuw evenwicht vindt, dan kun je daar soms voor de rest van je leven tevreden mee zijn. Als dat niet zo is, dan kun je hulp zoeken.

Lichamelijke klachten
Kanker kan allerlei lichamelijke gevolgen hebben. Een aantal daarvan heeft direct invloed op seksualiteit en intimiteit. Bijvoorbeeld:

• Vermoeidheid.
• Erectieproblemen.
• Geen of minder zin in seks.
• Pijn bij het vrijen (vooral bij vrouwen).
• Problemen met het bereiken van een orgasme (klaarkomen).

Daarnaast zijn er per kankersoort gevolgen die een meer indirecte impact hebben op de zin in seks of de beleving ervan. Vrouwen met baarmoederhalskanker kunnen bijvoorbeeld bloedverlies hebben tijdens het vrijen. Een hersentumor kan uitvalsverschijnselen veroorzaken met ook gevolgen voor de seksualiteit.

De meeste lichamelijke klachten die invloed hebben op de seksualiteit, zijn erg afhankelijk van de behandelingen die nodig zijn. Lees onder het kopje 'gevolgen van behandelingen' meer over deze verschillende gevolgen.

"Kanker is een aanslag op je lichaam en je geest. Zelfs als de kans dat je weer beter wordt groot is."

Relationele problemen
Kanker is niet alleen een ziekte; het kan ook een relatietest zijn. Jij en jouw partner kunnen door kanker meer naar elkaar toe groeien, zowel op seksueel vlak als qua emotionele verbondenheid. Een relatie kan echter ook onder druk komen te staan als een van de partners kanker krijgt. Het levensbedreigende karakter van kanker, de vaak langdurige behandeling met een onzekere uitkomst en zelfs het praktische geregel en de drukte van het dagelijks bestaan kunnen het uiterste van jou en je partner vragen. Het hangt er heel erg vanaf hoe jullie met de lichamelijke en emotionele gevolgen omgaan.

Als teleurstelling, het gevoel van verlies en angst tussen jullie in komen te staan en het niet goed lukt om met elkaar te praten, kan kanker een wissel trekken op de relatie. Bij kanker hebben jullie misschien allebei meer behoefte aan begrip, warmte en intimiteit dan anders. Maar wat nu als een van beiden dat niet kan bieden op dat moment, door de grote spanningen, ongerustheid en angst over de toekomst?

Ook hebben emoties invloed op de zin in seks. Misschien zie je jezelf nu niet meer als seksueel aantrekkelijk nu je kanker hebt. Misschien durf je geen opwinding en plezier meer toe te laten. Of ben je als ‘partner van’ bang om de ander pijn te doen tijdens het vrijen. Seksualiteit is voor veel mensen een belangrijk onderdeel van hun relatie. Problemen op dat vlak kunnen dus ook de relatie in gevaar brengen.

De rolverdeling in een relatie kan door kanker ook veranderen. De sterke man is even niet de steunpilaar van het gezin. De zorgzame vrouw moet nu zelf verzorgd worden. Ook dit kan een relatie zowel hechter maken als op scherp zetten. Voor partners kan het lastig zijn om het ene moment de partner te verzorgen en daar het andere moment weer gepassioneerde seks mee te hebben.

Het kan natuurlijk ook zijn dat er voor de diagnose kanker al problemen waren in jullie relatie en de ziekte de druppel is die de emmer doet overlopen.

Tip: Schakel hulp in
Vraag hulp als het niet lukt om de problemen op te lossen. Praat bij lichamelijke klachten bijvoorbeeld met de huisarts, de verpleegkundige of de specialist. Bij emotionele klachten kun je de hulp inschakelen van de huisarts, een psycholoog en bij relationele problemen kan een seksuoloog of relatietherapeut je mogelijk helpen.

Gevolgen van behandelingen

De behandelingen bij kanker kunnen gevolgen hebben voor de beleving van seksualiteit en intimiteit. Voor een deel komt dat wellicht door de fase waarin je zit. Door onzekerheid, angst en sombere gevoelens verdwijnt seksualiteit meer naar de achtergrond. Tijdens behandelingen draait het vaak vooral om overleven. Daarnaast hebben de behandelingen zelf mogelijk ook invloed op je lichaam, zelfbeeld en relatie. Hoe, voor hoe lang en in welke mate dat gebeurt, hangt samen met de behandelingen die je krijgt. Ook zijn er verschillen tussen de gevolgen voor mannen en vrouwen.

Chemo
Samen met bestraling en operatie is chemotherapie de meest toegepaste behandeling bij kanker. Helaas heeft chemotherapie niet alleen invloed op de kankercellen, maar ook op gezonde cellen in uw lichaam. Vooral gezonde cellen die zich snel delen, reageren op chemotherapie. Het gaat daarbij onder andere om slijmvliescellen (bijvoorbeeld in de darmen, de mond of de vagina) en huidcellen. Chemotherapie kan veel bijwerkingen geven. Veel mensen voelen zich ziek door chemotherapie door klachten als misselijkheid, braken en vermoeidheid en hebben daardoor geen zin in seks. En door gewichtsverlies en haaruitval voelen mensen zich soms minder aantrekkelijk. Sommige vormen van chemotherapie kunnen zenuwschade veroorzaken, waardoor de gevoeligheid voor aanrakingen minder wordt. Aanrakingen kunnen juist ook onprettig voelen. Daarnaast zijn er klachten die specifiek bij mannen en vrouwen voor komen.

Vrouwen
De meeste seksuele klachten bij vrouwen gaan meestal weer over als de behandeling is afgelopen.

1. Overgangsklachten: Tijdens chemotherapie maken de eierstokken minder of geen oestrogenen meer aan. Ook de productie van het hormoon testosteron in de eierstokken en bijnieren loopt terug. Door de hormonale veranderingen ontstaan verschijnselen die vrouwen in de overgang ook hebben. Bijvoorbeeld:

• Opvliegers.
• Droge, geïrriteerde vagina doordat het slijmvlies dunner wordt.
• Pijn of een branderig gevoel bij geslachtsgemeenschap.
• Onregelmatige menstruaties.
• Minder zin in seks.
• Onvruchtbaarheid.

2. Verminderde weerstand: Tijdens de chemotherapie is de weerstand vaak verminderd. Daardoor ben je gevoeliger voor vaginale infecties, zoals schimmelinfecties. En een herpesinfectie die ‘rustig’ was, kan ineens weer opvlammen. Het is belangrijk om infecties snel te laten behandelen, omdat ze door de verminderde weerstand grotere gevolgen kunnen hebben.

Mannen
Doordat de productie van testosteron bij chemotherapie verlaagd is, hebben de meeste mannen tijdens chemotherapie minder zin in seks en minder of geen erecties. Die klachten zijn vaak snel over zodra de behandeling afgerond is.

Na een hoge dosis chemotherapie (bijvoorbeeld bij een stamceltransplantatie) kan de hoeveelheid testosteron langdurig of voor altijd laag blijven. De klachten blijven dan ook bestaan. Een testosterontekort kan meestal wel behandeld worden. Er zijn bijvoorbeeld huidgels die het testosterontekort aanvullen. Mannen kunnen blijvend onvruchtbaar worden door chemotherapie. De kans dat dit gebeurt, is afhankelijk van de soort en de totale hoeveelheid chemotherapie die je krijgt. Heb je nog een kinderwens, dan kun je misschien sperma laten invriezen.

Zwanger worden of kind verwekken
Het wordt afgeraden om tijdens en vlak na chemotherapie zwanger te worden of een kind te verwekken. Chemotherapie kan gevaarlijk zijn voor het kind. Met jouw arts kun je overleggen welk voorbehoedsmiddel je het beste kunt gebruiken. En hoelang je het beste kan wachten met zwanger worden. Meestal adviseren artsen om tot minstens 6 maanden na de behandeling een voorbehoedsmiddel te gebruiken. Daarna is er geen kans meer dat de chemotherapie gevaarlijk is voor een baby.

Mag ik seks hebben tijdens chemotherapie?
Seks, zoals vaginale, anale en orale seks en masturberen zijn geen probleem tijdens chemotherapie, zolang het geen pijn of bloedingen veroorzaakt. Het is alleen niet zeker of de chemotherapie via sperma of vaginaal vocht ‘overgedragen’ kan worden aan een seksuele partner. De meeste artsen adviseren daarom om tijdens de chemokuur tot een week daarna een condoom te gebruiken. Dat geldt zowel voor vaginale, anale als orale seks. Er is echter nog vrij weinig over bekend. Jouw arts kan dus een ander advies geven. Het kan zijn dat je partner vindt dat je anders ruikt en smaakt. Dat komt door de chemo.

Bestraling
Bestraling veroorzaakt vaak vermoeidheid. Dat alleen al kan een reden zijn dat je minder of geen zin hebt in seks. Of en welke gevolgen bestraling verder heeft voor jouw seksleven hangt vooral af van het gebied dat bestraald is. De straling vernietigt naast de kankercellen namelijk ook vaak gezond weefsel.

Slijmvliezen zijn bijvoorbeeld zeer gevoelig voor bestraling. Je kan al na een paar dagen last hebben van klachten, zoals een pijnlijke vagina, een droge mond, diarree en bloed in de urine of ontlasting. Bij bestraling in de mond kan het speeksel anders smaken. Ook kan je uit je mond gaan ruiken. Zoenen met je partner is daardoor misschien minder prettig. Meestal zijn dit tijdelijke klachten.

Langetermijngevolgen van bestraling bij vrouwen
Bij vrouwen kan bestraling in de onderbuik en de vagina blijvende gevolgen hebben. Bestraling in de vagina kan bijvoorbeeld leiden tot een vernauwing van de vagina. Daardoor kan vaginale seks pijn doen. Soms wordt het zelfs onmogelijk om vaginale seks te hebben. Het kan helpen om na de behandeling zogeheten pelottes te gebruiken. Dit zijn staafjes die je in de vagina inbrengt om te voorkomen dat de vagina nauwer wordt. Je leest hier meer over op de pagina over gynaecologische kanker.

Bij borstkanker kan de huid na bestraling stug en hard aanvoelen waardoor aanrakingen niet meer prettig zijn. Je voelt er misschien minder van of de aanraking doet juist pijn. Sommige vrouwen zijn kortademig na bestraling bij borstkanker. Daardoor zijn ze sneller moe en hebben ze minder zin in seks.

Langetermijngevolgen van bestraling bij mannen

Bij mannen kan bestraling onderin de buik, bijvoorbeeld bij prostaatkanker of darmkanker, een erectiestoornis veroorzaken doordat bloedvaatjes en zenuwen naar de penis beschadigd raken. Ook kan de aanmaak van testosteron verstoord raken.

Het orgasme verandert soms. Er is bijvoorbeeld geen zaadlozing meer bij het orgasme en/of het gevoel is veranderd. Op de pagina’s die zijn gewijd aan de verschillende vormen van kanker, lees je meer over de gevolgen van bestraling.

Mag ik seks hebben in de periode dat ik word bestraald?
Ja, als je wil, mag je seks hebben of masturberen. Ook orale seks mag. Dit heeft geen invloed op het resultaat van de bestraling of andere behandelingen. Het is wel belangrijk dat het geen pijn of bloedingen veroorzaakt.

Is de bestraling gevaarlijk voor mijn partner?
Nee. Je mag gewoon seks hebben in de periode dat je wordt bestraald. Je bent niet radioactief. Alleen bij inwendige bestraling ben je tijdelijk radioactief. Overleg dan met jouw arts of en wanneer je seks kan hebben.

Operatie
De gevolgen van een operatie zijn uiteraard erg afhankelijk van het geopereerde gebied. Een operatie kan een direct effect hebben, bijvoorbeeld als het gaat om een operatie aan de penis borsten, teelballen, vagina of prostaat. Operaties kunnen ook indirect effect hebben op seksualiteit, bijvoorbeeld als tijdens de operatie zenuwen of bloedvaten beschadigd raken, waardoor er geen erectie meer mogelijk is of waardoor de vagina niet meer vochtig wordt.

Een operatie kan ook gevolgen hebben voor de seksuele identiteit en relatie. Het zelfbeeld kan bijvoorbeeld veranderen door littekens of de aanleg van een stoma. Ook partners kunnen daar moeite mee hebben, waardoor de operatie ook effect kan hebben op de relatie. Op de pagina’s over de verschillende vormen van kanker lees je meer over de gevolgen van de operatie.

Gevolgen medicijnen
Bij de behandeling van kanker zijn vaak medicijnen nodig tegen de bijwerkingen van de behandelingen. Bijvoorbeeld misselijkheid bij chemotherapie of klachten die horen bij een vervroegde overgang. Helaas kunnen deze medicijnen op hun beurt ook weer bijwerkingen geven die direct of indirect invloed hebben op de beleving van seksualiteit:

• Corticosteroïden (ontstekingsremmers) kunnen zorgen voor gewichtstoename, waardoor je je minder aantrekkelijk kan voelen. Gebruik je lange tijd corticosteroïden, dan kan dat invloed hebben op de hormoonhuishouding, waardoor je minder zin in seks kunt krijgen en vermoeid kunt zijn.
• Het gebruik van middelen tegen depressie (antidepressiva) kan ervoor zorgen dat je weer zin in seks krijgt als dat niet zo was. Tegelijkertijd hebben de meeste antidepressiva juist als bijwerking dat de zin in seks afneemt. Ook erectieproblemen, late zaadlozing, pijn bij het vrijen of juist gevoelloosheid komen voor. De helft van de mensen die paroxetine (Seroxat), cipramil en venlafaxine (Efexor) gebruiken, bereikt geen orgasme tijdens seks.
• Medicijnen tegen misselijkheid kunnen slaperigheid veroorzaken.

Dit overzicht is niet compleet. Heb je vragen over de bijwerkingen van medicijnen die je gebruikt? Bespreek dit dan met jouw arts of apotheker.

Gevolgen hormoontherapie (anti-hormonale therapie)

Tumoren die gevoelig zijn voor hormonen, kunnen behandeld worden met anti-hormonale therapie:

• Prostaatkankercellen hebben voor hun groei testosteron nodig. Om de groei te stoppen, kan een antihormonale behandeling helpen. Dan ontstaan verschijnselen die horen bij een testosterontekort, zoals minder zin in seks, minder erotische gedachten, erectieproblemen, vermoeidheid en stemmingswisselingen.
• Bij borstkanker is de tumor vaak gevoelig voor vrouwelijke hormonen. Bij deze vrouwen wordt de aanmaak van oestrogenen stilgelegd of de toegang van oestrogenen tot de tumorcel wordt geblokkeerd. Dit leidt vaak tot klachten die ook voorkomen bij een vervroegde overgang, zoals vaginale klachten (droogheid en bloedverlies), pijn bij geslachtsgemeenschap en minder zin in seks.

Seksualiteit en intimiteit als je niet meer beter wordt
Ook als kanker in een vergevorderd stadium is, kan er behoefte zijn aan intiem lichamelijk contact. Misschien heb je juist nu behoefte aan fysieke intimiteit om uitdrukking te geven aan jullie verbondenheid. Dichtbij elkaar zijn, zegt soms meer dan woorden. Het kan helpen om afscheid te nemen. Tegelijkertijd kan elkaar aanraken ook de harde realiteit verder onder een vergrootglas leggen. Bijvoorbeeld doordat zo nog duidelijker wordt hoe kwetsbaar, mager of veranderd iemand met kanker is. Partners kunnen daardoor ook terughoudend zijn. Ze zijn misschien bang om hun geliefde te beschadigen, pijn te doen of zelfs om de ziekte te versnellen. Dat laatste gebeurt overigens niet. Soms zijn er religieuze of culturele redenen om in deze fase seksualiteit af te wijzen.

Er is geen goed of fout, iedereen beleeft dit op zijn eigen manier.
Heb je meer of juist minder behoefte aan seksualiteit en lichamelijke intimiteit dan jouw partner? Probeer er met elkaar over te praten. Dit kan gevoelens, zoals angsten en twijfels, aan het licht brengen, die misschien op te lossen zijn.